Phong trào khởi nghĩa N’Trang Lơng (1912 - 1936)

Cuộc kháng chiến của nghĩa quân N’Trang Lơng từ năm1928 đến năm 1936, có thể chia giai đoạn này làm ba thời kỳ:

1. Thời kỳ từ 1928 đến giữa mùa khô1930-1931.

Thời kỳ này, thực dân Pháp mở đầu lấn chiếm caonguyên M’nông bằng phương pháp hòa bình, âm mưu đó của thực dân Pháp đã bịN’Trang Lơng kết thúc bằng trận đánh tiêu diệt tên đại lý Xnul vào tháng1/1931.

Mở đầu thời kỳ thực dân Pháp âm mưu lấn chiếm “hòabình” cao nguyên M’nông, chúng quyết định làm đoạn đường chiến lược 14 qua phầncao nguyên này thuộc đất Cao Miên để hoàn thành việc nối liền ba xứ và dùng làmđường hành quân bình định phong trào chống lại chúng; mặt khác, chúng quyếtđịnh thành lập tiểu đoàn pháo thủ sơn cước Nam Trung Kỳ, dùng làm công cụ đànáp các phong trào chống lại chúng trên vùng núi và cao nguyên chúng đã kiểm soátđược, chỉ huy sở đóng tại Buôn Ma Thuột, một lực lượng lớn đóng tại Buôn MaThuột trấn giữ cao nguyên M’nông, bộ phận còn lại đóng tại Kon Tum trấn giữvùng Bắc Tây Nguyên.

Tuyến đường 14 trên đất Cao Miên chạy qua một vùngM’nông cho đến năm 1928 vẫn còn là một vùng tự do hay vùng ly khai với Pháp. Đểyểm trợ cho công trường làm đường, thực dân Pháp ở đồn đại lý Xnul (Cao Miên)thường xuyên cho một lực lượng bảo an mạnh tuần tiễu dọc tuyến đường. Đồngthời, sự yểm trợ từ xa cũng được giao cho hai đồn đại lý Chlong Phlas (CaoMiên) và Bu Đốp (Nam Kỳ). Trong tháng 2/1928 và những tháng tiếp theo, hai đồnnày đã liên tục mở những cuộc hành quân phối hợp càn quét từ phía <_st13a_country-region w:st="on"><_st13a_place w:st="on">Nam lên theolưu vực Đắk Glun (đầu nguồn sông Bé) và các chi lưu của con sông này. Trước sứcép nhiều phía của quân Pháp, người R’hong và người M’nông trong khu vực tạmthời nằm yên hoặc lánh sâu vào rừng ly khai với giặc.

Trong tình hình đó, khi con đường 14 vừa lên tới đỉnhdốc đường phân thủy để đi vào cao nguyên Đồi Cỏ thì nghĩa quân N’Trang Lơng tổchức phục kích ngày 26/1/1931, tại La Pam, km 70 (kể từ biên giới Nam kỳ - CaoMiên), nghĩa quân đã đánh và tiêu diệt tên đại lý đồn trưởng Xnul kiêm chỉ huycông trường đường Gati (Gatille). Tin N’Trang Lơng và nghĩa quân diệt được Gatiđã có tác động như một hiệu lệnh làm dấy lên trên toàn cao nguyên một phongtrào chống Pháp sôi sục, bùng lên khắp nơi một phong trào dấp rừng, lập làngchiến đấu, chuẩn bị chống giặc, khí thế bừng bừng như thời kỳ đầu của cuộc khởinghĩa. Các công trình làm đường, các đồn điền của Pháp liền bị dìm vào cảnhthiếu công nhân và hoàn toàn tê liệt. Tình hình trên cao nguyên đã trở nên cựckỳ nghiêm trọng, làm kinh động cả bọn cầm quyền chóp bu ở Đông Dương. Từ đâydiễn ra một cuộc đối đầu thật sự giữa một bên là nghĩa quân N’Trang Lơng vàđồng bào M’nông và S’tiêng, một bên là tên toàn quyền Đông Dương Pie Paxkiê vàtên tướng Biôt (Billote), tổng chỉ huy quân đội thuộc địa Pháp ở Đông Dương vớilực lượng quân sự và phương tiện chiến tranh to lớn của chúng, một cuộc đối đầukéo dài hơn 3 năm và đã kết thúc bằng thắng lợi của nghĩa quân N’Trang Lơng vàđồng bào các dân tộc Tây Nguyên.

2. Thời kỳ từ giữa mùa khô 1931-1932đến giữa mùa khô 1933-1934.

Thời kỳ bọn thực dân Pháp chóp bu ở Đông Dương ra taytrực tiếp cầm quân, ba xứ Nam Kỳ, Trung Kỳ, Cao Miên phối hợp ra quân liên tụccàn đi quét lại cao nguyên M’nông, nhưng cuối cùng đã thất bại; đánh dấu sựthất bại này là hai trận đánh phối hợp của nghĩa quân N’Trang Lơng và nghĩaquân S’tiêng hai ngày đầu tháng 1/1934.

Mở màn của thời kỳ đối đầu này là những cuộc họp từtháng 2 đến tháng 8/1931 của P.Paxkiê và Biôt bàn về chủ trương và kế hoạch đưalực lượng quân đội thuộc địa của chúng vào đánh dẹp cuộc nổi dậy của ngườiM’nông và người S’tiêng dưới sự lãnh đạo của N’Trang Lơng. Dưới sự chỉ huy trựctiếp của P.Paxkiê và của Biôt, đến tháng 10/1931, kế hoạch bình định cao nguyênM’nông của Pháp đã vạch xong. Mục tiêu của kế hoạch này là càn quét tiêu diệtN’Trang Lơng và nghĩa quân của ông kết hợp với việc đẩy mạnh làm đoạn đường 14từ Xrây Ktum (Cao Miên) đi Buôn Ma Thuột. Lực lượng để dập tắt phong tràoN’Trang Lơng là một tiểu đoàn quân đội thuộc địa làm chủ lực, một phân độikhông quân làm nhiệm vụ thám thính và oanh kích. Ngoài ra, các chi đội khố xanhBuôn Ma Thuột, bảo an của Bu Đốp và của Chlong Phlas dùng làm lực lượng phốihợp hay hỗ trợ tác chiến. Chúng sẽ tiến hành những cuộc càn quét ngang dọc theonhiều hướng khác nhau trên toàn bộ khu vực trong đường tròn khép kín từ Buôn MaThuột qua Kinda, Girinh, Võ Đắt (Trung Kỳ), Bà Rá, Bù Đốp (Nam Kỳ), Xrây Ktum,Chlong Phlas (Cao Miên).

Giữa mùa khô 1931-1932,vào tháng 12/1931, Biôt ra lệnh xuất quân. Ngay từ đầu, kế hoạch xuất quân đãphải điều chỉnh. Thay vì 6 cánh quân đã dự kiến cùng một lúc tung ra càn ngangquét dọc trên toàn địa bàn cao nguyên M’nông, Biôt chỉ tổ chức được ba mũi tiếncông: hai mũi theo hướng chính, tức theo trục con đường 14 tương lai, trong đómột mũi xuất phát từ Xrây Ktum (Cao Miên) và một mũi xuất phát từ Buôn Ma Thuột(Trung Kỳ), điểm tụ quân của hai mũi chính là ngã ba biên giới. Còn mũi thứ baxuất phát từ Bu Đốp (Nam Kỳ) là mũi theo hướng phụ, mục tiêu của mũi này làvùng trung lưu sông Đồng Nai - lưu vực Đắk R’tíh.

Cánh quân Buôn MaThuột do quan ba Maya (Maillard) chỉ huy, lực lượng gồm một đại đội của tiểuđoàn pháo thủ sơn cước Nam Trung Kỳ và một chi đội khố xanh của Buôn Ma Thuột.Cuộc hành quân của Maya từ bên kia bờ sông Sêrêpốk bị đồng bào Preh liên tụcđánh quấy rối. Xuất phát từ Ea Tul đầu tháng 1/1932, sau hơn một tháng lộirừng, cho đến ngày 12/2/1932, quân của Maya mới tới được Bu Jâng Đrâm, một làngM’nông trên hữu ngạn Đắk Đăm, cách Ea Tul chỉ khoảng 70 km. Tại Bu Jâng Đrâm,Maya đã cắm đồn đặt ngay đại lý Đắk Đăm, hòng khống chế vùng này và mở rộngkiểm soát vào vùng M’nông Nông tại Đắk R’tíh.

Cánh quân Xrây Ktumcũng xuất phát trong tháng 1/1932, nhưng muộn hơn cánh quân Buôn Ma Thuột, lựclượng gồm một đại đội quân thuộc địa, điều từ Phnôm Pênh tới và nhiều lính bảoan địa phương, tất cả do quan ba Ghiô (Guillot) chỉ huy. Cánh quân này đượcgiao nhiệm vụ càn quét trên một đoạn độc đạo của con đường 14. Trên đường đi,chúng bị nghĩa quân liên tục đánh phá, phải mất gần 9 tháng mới tiến được 75cây số, 40 lính chết, 200 bị trọng thương.

Còn cánh quân Bu Đốpgồm một trung đội lính bảo an Nam Kỳ do Giecbe (Gerbar) đồn trưởng kiêm đại lýchỉ huy cũng xuất phát vào giữa tháng 1/1932 và hành quân theo thượng lưu sôngBé để đi vào vùng Nâm Nung - Đắk R’tíh- trung lưu sông Đồng Nai. Cánh quân nàyđã bị đánh bật trở lại khi chúng vừa đặt chân lên vùng đất của người M’nôngNông.

Cuộc phản kích đầutiên của nghĩa quân N’Trang Lơng nổ ra giữa mùa khô 1932-1933 với lực lượng hơn200 người (tương ứng với hơn 20 làng liên minh) đánh vào đồn Gati, cứ điểm vệtinh lớn của đồn đại lý Lơ Rôlăng, cắm tại cây số 65 đoạn đường 14 trên đất CaoMiên. Trận đánh xảy ra ngày 6/1/1933, bằng tên nỏ và súng trường, một cánh quândưới sự chỉ huy trực tiếp của N’Trang Lơng đánh vào mặt đồn Gati. Đồng thời,một cánh nghi binh khác được bố trí để đánh diệt viện ở xa về phía Tây Nam, tại km 50.Cuộc tập kết của nghĩa quân bị lộ nên tên quan ba Bruynê (Brunet) chỉ huy tậpđoàn cứ điểm Lơ Rôlăng đã kịp thời điều quân tăng cường các đồn bốt dọc đường14. Cuộc tấn công của nghĩa quân không vì vậy mà kém phần quyết liệt. Lực lượngPháp ở Gati gồm có 60 lính khố đỏ, dưới sự chỉ huy của đồn trưởng Caxtel (Castel),bắn liên thanh ra rất dữ dội. Nghĩa quân rút vào các công sự đã đào sẵn, nổilửa đốt cỏ tranh quanh đồn đánh hỏa công. Trong khi chờ viện binh, quân Pháprút xuống hầm cố thủ, phản kích bằng lựu đạn phóng bằng súng. Quân cứu viện củaPháp do tên đội Lơcôngtơ (Lecote) chỉ huy, gồm 30 tên rút từ đồn cây số 55. Khichúng vừa tới cây số 58 thì bị nghĩa quân đón đánh, bắn hỏng chiếc ôtô chởchúng, buộc chúng phải hành quân lội bộ qua rừng. Đến cây số 62, Lơcôngtơ trúngchông bị loại ra ngoài vòng chiến đấu, phải khiêng đến đồn cây số 63 để cấpcứu. Từ đó Pháp phải dời đồn Gati lên đóng ở một điểm cao và xây dựng kiên cốhơn, có hầm hào và hàng rào dây thép gai vây quanh.

Sau trận đánh đó,những người M’nông Biêt và R’Hong đi theo N’Trang Lơng rất đông. Về phía thựcdân Pháp, chúng phản ứng quyết liệt, cho máy bay ném bom khủng bố hai làng BuThan và Bu Ju, gần Gati mà chúng nghi là nơi để nghĩa quân dùng làm chỗ tập kếttrước trận đánh. Hai tháng sau, chúng mở một chiến dịch lớn nhằm càn quét nghĩaquân, chặn đứng phong trào chạy theo liên minh với N’Trang Lơng. Địa bàn cànquét của chiến dịch lớn này là toàn bộ vùng R’Hong và vùng M’nông Nông. Lựclượng Pháp đưa vào các mũi hành quân càn quét gồm có 60 lính khố đỏ đồn Bu JângĐrâm do Huya chỉ huy, 60 lính bảo an đồn Bu Đốp do Giecbe chỉ huy và 60 línhkhố đỏ đồn Lơ Rôlăng do Bruynê chỉ huy, hình thành 3 mũi giáp công mở vào ngày15/3 nhằm vùng trung tâm của khu vực đang có phong trào đấu tranh mạnh mẽ. Cũngtrong chiến dịch này, Pháp dựng thêm hai đồn mới: đồn Bu Koh ở vùng M’nông –S’tiêng đặt dưới quyền chỉ huy trực tiếp của đồn đại lý Bu Đốp, và đồn Met vẫnquen gọi là Bốt Met (Poste Maitre) gần ngã ba biên giới, tại giao điểm của bốnnhóm M’nông: Biêt, Bu Nor, R’Hong và Nông, dùng làm lỵ sở mới cho đại lý ĐắkĐăm, thay đồn Bu Jâng Đrâm, để trực tiếp khống chế phong trào của bốn nhóm này.

Đầu tháng 1/1934, haitrận đánh nổ ra liền nhau như hưởng ứng lẫn nhau: trận ngày 1/1 đánh vào đồn LơRôlăng do chính N’Trang Lơng chỉ huy, và trận ngày 2/1 đánh vào đồn Bu Koh củanghĩa quân M’nông – S’tiêng vùng khuỷu sông Đồng Nai. Tham gia trận đánh đồn LơRôlăng có tới 400 hoặc 500 nghĩa quân của khoảng 50 làng thuộc nhóm M’nông:Biêt, R’Hong, Bu Nor và Nông liên minh với N’Trang Lơng trong mùa mưa. Một bộphận nghĩa quân khi kéo đến địa điểm tập kết ở Bu Krak đã bị địch phát hiện. Vìvậy địch ở Lơ Rôlăng, một mặt đã kịp thời tăng viện bố phòng kiên cố, mặt khácmở một cuộc hành quân đánh đón đường. Một bộ phận của nghĩa quân đã lọt đượcvào đồn và xung phong mãnh liệt, nhưng rốt cuộc bị hỏa lực của địch quét mạnhnên nửa chừng phải bỏ dở cuộc tấn công.

3. Thời kỳ thứ ba cũng là thời kỳ cuối cùng từ giữa mùa khô1934-1935 đến giữa mùa khô 1935-1936.

Thựcdân Pháp tăng cường lực lượng, thống nhất chỉ huy ba xứ, liên tục vây quét khuvực đầu não của phong trào kháng chiến; cũng là thời kỳ N’Trang Lơng và các bạnchiến đấu của ông liên tục tiến công địch “quyết tâm bằng mọi giá đánh đuổiPháp một lần nữa ra khỏi cao nguyên”.

Bướcvào mùa khô 1934-1935, khắp cao nguyên, nhân dân M’nông và S’tiêng lại nổi lênrào làng, dấp rừng chống Pháp. Cuộc đối đầu ngày càng quyết liệt giữa nghĩaquân N’Trang Lơng và giặc Pháp.

Nổidậy sớm nhất, ngay từ đầu mùa khô, là các làng M’nông Biêt phía Bắc đồn LơRôlăng. Đây là những làng đã tham gia đánh đồn này hồi đầu năm “mưu giết tênđại lý Chlong Phlas”. Xa hơn về phía Bắc, cuộc nổi dậy của người M’nông Biêtcàng sôi sục. Giặc Pháp ở Chlong Phlas đã buộc phải mở một cuộc hành quân cànquét về hướng đó cho đến bờ sông Sêrêpốk. Ngày 4/3/1935, một đồn Pháp - đồnĐêhay (Deshsyes), đã được dựng lên ở vùng M’nông Biêt xa xôi, hẻo lánh cách LơRôlăng 82 cây số. Nhưng đồn này vừa dựng lên hôm trước thì ngày hôm sau đã nổra trận đánh lớn thứ hai của N’Trang Lơng vào đầu Lơ Rôlăng, trận đánh đã kinhđộng một lần nữa bọn cầm quyền chóp bu buộc chúng sau đó phải thay tướng, tăngquân.

Một phong trào chống Pháp lại bùng lên trên gần 80 câysố từ tây đến đông và 50 cây số từ nam tới bắc. Giặc Pháp truy lùng nghĩa quânráo riết buộc nghĩa quân phải không ngừng di chuyển, nhưng khi giáp mặt vớiquân thù, nghĩa quân vẫn chiến đấu rất anh dũng. Chính viên quan tư Nyô, kẻđang đối mặt với N’Trang Lơng cũng buộc phải nhìn nhận rằng: “Thủ lĩnh N’Trang Lơng hồi này đãchừng 50 tuổi nhưng vẫn rất khỏe mạnh... và hàng chục vị thủ lĩnh kiên cường,dũng cảm khác, tất cả đều quyết tâm bằng mọi giá đánh đuổi ta (Pháp) ra khỏicao nguyên Trung Tâm (cao nguyên M’nông) một lần nữa”.

4.N’Trang Lơng anh dũng hy sinh - phong trào khởi nghĩa đi vào thoái trào và kếtthúc.

Sautrận N’Trang Lơng đánh đồn Gati ngày 29/4/1935, thực dân Pháp thấy rõ bị uyhiếp mạnh, nên từ đầu tháng 5/1935 trở đi, chúng tung quân ra sức truy lùngnghĩa quân, bất chấp các cơn mưa đầu mùa xối xả, núi cao, rừng sâu. Trong hoàncảnh đó, N’Trang Lơng tạm lánh về quê cũ, ẩn náu trong một vùng rừng gần BuPar. Sự có mặt của ông ở đây đã bị tên phản bội Bơ Mpông Phê, chỉ điểm của Phápphát hiện. Bơ Mpông Phê vốn là đầu làng làng Bu Rtung và là một thủ lĩnh nghĩaquân thời kỳ đầu cuộc khởi nghĩa. Thời kỳ sau năm 1915, thời kỳ khó khăn trêncao nguyên, hắn đã giao động chạy theo giặc, nộp cho giặc một số súng mà nghĩaquân đã cướp được, nên bị nghĩa quân trừng phạt nghiêm khắc. Vào lúc N’TrangLơng bị hắn phát hiện thì một cánh quân của Nyô do tên quan hai Lơ Bel (LeBelle) chỉ huy với sự hiệp lực của tên Bêxret (Besrest), quan một bảo an ởChlong Phlas, đang ráo riết săn lùng ông, cách nơi ông ẩn náu khoảng một ngàyđường, Bơ Mpông Phê đã tìm Pháp, đưa chúng đến bao vây ông. Tại đây, diễn ratrận chiến đấu cuối cùng, bất ngờ và không cân sức, buộc ông phải chấp nhận.N’Trang Lơng mất sáng ngày 23/5/1935tại Bu Par, ít ngày sau khi ông bị Pháp bắn trọngthương trong trận chiến đấu cuối cùng tại làng này. Ông ngã xuống trong tay vẫncòn cầm khẩu súng theo ông chiến đấu đã hơn hai mươi năm; và lúc này vẫn cònnóng bỏng những viên đạn cuối cùng mà người anh hùng chống Pháp bắn vào đầugiặc.

N’TrangLơng hy sinh, phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp trên cao nguyên M’nônglắng xuống, đi vào thoái trào nhưng ảnh hưởng của phong trào đã không ngừngvươn cao, vươn xa. Chỉ sau đó không lâu, phong trào đấu tranh của đồng bào cácdân tộc Đắk Nông nói riêng và đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, Nam Bộ nói chunglại bùng lên và lan rộng hơn trước, trong đó phong trào “Nước Xu” do Săm Brămlãnh đạo là một điển hình.

Phần 3. Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA CUỘCKHỞI NGHĨA N’TRANG LƠNG (1912 - 1936) VÀ TRUYỀN THỐNG ANH HÙNG BẤT KHUẤT CỦACÁC DÂN TỘC TÂY NGUYÊN.

I. Ý NGHĨA LỊCH SỬ.

Hơn 24 năm (1912 - 1936) đấu tranh kiên cườngchống thực dân Pháp xâm lược, nhân dân các dân tộc Tây Nguyên và Đắk Nông cùngvới đồng bào M’nông, S’tiêng dưới sự lãnh đạo của anh hùng dân tộc N’Trang Lơngđã ghi những chiến công oanh liệt, buộc quân địch phải rút khỏi cao nguyêntrong một thời gian dài (1915-1928). Nghĩa quân đã tiêu diệt hàng trăm tênđịch, trong đó có những tên thực dân sừng sỏ như Henri Maitre, Truffot,Gatille, Margand... hàng ngàn súng ống, đạn dược và nhiều kho tàng phục vụchiến tranh của địch bị tịch thu hay phá hủy. Các giai đoạn của cuộc khởi nghĩakết thành một quá trình liên tục, diễn ra trên toàn địa bàn cao nguyên M’nông.Lực lượng chủ yếu của phong trào là các nhóm M’nông: Biêt, R’hong, Nông vàPrâng. Người S’tiêng hưởng ứng phong trào này từ đầu về sau trở thành một lựclượng đồng minh của nghĩa quân.

Có thể nói, đây là một phong trào chống Pháp có quymô lớn, địa bàn rộng, cuộc đấu tranh diễn ra hết sức quyết liệt, liên tục vàbền bỉ. Dưới sự lãnh đạo của N’Trang Lơng, phong trào chống Pháp đã nổ ra hơnmột phần tư thế kỷ. Trong thời gian đó, do ảnh hưởng của N’Trang Lơng, toànmiền sơn nguyên Nam Đông Dương liên tục mở ra nhiều phong trào chống Pháp khác,gây cho Pháp nhiều tổn thất nặng nề. Tính cho đến giữa năm 1930, sau gần 80 nămxâm lược Việt Nam (1858), thực dân Pháp cơ bản chưa khuất phục được hết các dântộc trên miền sơn nguyên quan trọng này. Đó là một thất bại lớn của chúng, đồngthời là một thắng lợi lớn của phong trào N’Trang Lơng, một đóng góp vẻ vang vàosự nghiệp giải phóng dân tộc của nhân dân hai nước Việt Nam vàCampuchia. Đóng góp vẻ vang đó đã được chi bộ Đảng Cộng sản Đông Dương ở hảingoại đánh giá cao: “Dân chúng người Lào, người Cao Miên, người Thượng, ngườiThổ... đang hăng hái chung vai sát cánh với anh em giai cấp người Việt Nam màchống đế quốc phong kiến..., ai ai cũng nhớ rằng từ năm 1933 đến nay, dân tộcThượng ở Đồng Nai Thượng (Trung Kỳ) không chịu đầu hàng đế quốc Pháp”.

Phong trào khởi nghĩa N’Trang Lơng, đã thể hiện rõtinh thần chiến đấu kiên cường, anh dũng của N’Trang Lơng và nghĩa quân củaông. Thật vậy, trong suốt gần 25 năm cuộc đấu tranh, bất kể hoàn cảnh chiến đấukhó khăn nguy hiểm như thế nào, ông và nghĩa quân luôn nêu cao tinh thần quyếtchiến quyết thắng, ý chí sắt đá không sợ hy sinh gian khổ, không đầu hàng thỏahiệp dù lực lượng của kẻ thù hùng hậu đến mức nào. Vì chính sách tàn bạo của kẻthù, N’Trang Lơng và nghĩa quân đã cầm vũ khí đứng lên chiến đấu. Kẻ thù cànghung hãn, tàn bạo, cuộc chiến đấu của ông và nghĩa quân càng kiên quyết, mãnhliệt. Khi ngã xuống, ông vẫn trong tư thế chiến đấu mặt đối mặt với quân thù.Chính kẻ thù cũng buộc phải thừa nhận tinh thần sắt đá và lòng tự tôn không gìlay chuyển nổi của ông. Như vậy, chúng ta khẳng định, chính tinh thần chiến đấukiên cường, anh dũng của N’Trang Lơng là nhân tố hàng đầu đã làm nên các chiếncông oanh liệt của phong trào chống Pháp do ông lãnh đạo; đưa phong trào đó lênvị trí là ngọn cờ chống Pháp chung của dân tộc ông cũng như của các dân tộckhác trên miền sơn nguyên Nam Đông Dương.

II. TRUYỀN THỐNG ANH HÙNG BẤT KHUẤTCỦA CÁC DÂN TỘC TÂY NGUYÊN.

1. Tinh thần chiến đấu dũng cảm vàdẻo dai.

Tinh thần dũng cảm của đồng bào M’nông rất cao và phổbiến trong nhân dân. Cuộc sống ở rừng núi đòi hỏi họ - kể cả phụ nữ và trẻ con– luôn luôn phải được vũ trang và ở tư thế sẵn sàng chiến đấu. Mặt khác, từngày xưa, do được rèn luyện trong các cuộc chiến đấu với các thị tộc bộ lạckhác, được giáo dục trong cuộc sống tập thể của công xã, nên sẵn sàng hy sinhcá nhân vì cộng đồng. Chính từ thái độ lạc quan không sợ chết đã dẫn đến tinhthần chiến đấu dẻo dai. Khi thực dân Pháp – kẻ thù của nhân dân Việt Nam nóichung cũng như đồng bào dân tộc M’nông nói riêng - được vũ trang bằng những vũkhí lợi hại nhất của thời đại văn minh, còn họ thì vẫn cung nỏ, giáo mác (tươngquan lực lượng chênh lệch rất lớn) nhưng họ vẫn sẵn sàng lạc quan chiến đấu,vẫn không chịu cúi mình đầu hàng.

Lịch sử đã từng chứng kiến bao nhiêu sự kiện anh hùngtrong gần 100 năm chống Pháp xâm lược của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Tinhthần chiến đấu dũng cảm và bền bỉ đó càng được nâng lên mạnh mẽ. Sức chiến đấuanh dũng, bền bỉ còn xuất phát từ tinh thần chịu đựng gian khổ trong cuộc sống.Từ xưa, những tai nạn đói gạo, đói muối, bệnh dịch, chiến tranh đã xảy ra liênmiên trên quê hương của họ. Bấy nhiêu thử thách ấy đã rèn luyện cho họ nghị lựcđể có thể sinh tồn. Còn trong thời kỳ Pháp thuộc, N’Trang Lơng và nghĩa quâncủa ông đã kiên nhẫn vượt khỏi nhiều hành động trả thù kinh khủng của đốiphương (giết người thân thích, đốt phá buôn rẫy, thiêu hủy lương thực, bắn giếttrâu bò, cấm vận chuyển muối…) để kéo dài cuộc kháng cự anh dũng ngót 1/4 thếkỷ, làm cho thực dân Pháp bao phen khốn đốn, khiếp sợ.

2. Tinh thần bất hợp tác với kẻ thù.

Đây là một nét khá nổi bật vềtruyền thống bất khuất của đồng bào Tây Nguyên nói chung và đồng bào M’nông, S’Tiêng nói riêng. Tinh thần đó không những được thể hiệnkhi chạm trán với kẻ thù mà còn được thể hiện ở nhiều mặt trong sinh hoạt saumỗi lần chống đối bị thất bại. Hoặc họ di cư đi một chỗ khác làm ăn và để tổchức phục thù, hoặc ở lại nhưng không chịu nộp thuế, đi phu cho giặc; hay thấphơn, chịu nộp thuế, đi phu cho giặc nhưng nhất định không chịu làm việc, khôngđi lính, không giao thiệp với chúng, không tiếp thu văn hóa của chúng.

Cuộc sống của đồng bào dân tộc trên cao nguyênM’nông, với lối sống tự do phóng khoáng, họ nhất định không để cho mình, côngxã mình, bộ lạc mình bị nhục, họ sẽ chiến đấu dũng cảm và bền bỉ đến mức bấtchấp cả tương quan lực lượng quá chênh lệch… Vì thế, họ kiên quyết bất hợp tácvới kẻ thù. Điều đó đã được lịch sử trong mọi thời kỳ chứng minh.

Tinh thần bất hợp tác với kẻ thùcủa đồng bào Tây Nguyên càng được bồi dưỡng và uốn nắn một khi ý thức dân tộcphát triển, khi họ rút được nhiều kinh nghiệm hơn trong quá trình chiến đấu vớikẻ thù. Trong quá trình đó, đồng bào càng sử dụng một cách linh hoạt nhất thứvũ khí vốn dồi dào của họ đối với kẻ thù mới - đế quốc Mỹ và tay sai - và ở mộtdiện rộng rãi nhất. Tinh thần bất hợp tác lúc này không thể hiện ở chỗ tránhmặt kẻ thù mà là đương đầu với chúng, quyết phen sống mái với chúng; không phảirời làng như đối với thực dân Pháp ngày xưa mỗi lần họ bị thất bại mà là kiênquyết giữ làng, từ chối không chịu để cho kẻ thù dỡ làng, bắt sống tập trungtrong những “trại dinh điền”, “khu trù mật” hay “ấp chiến lược”… Nói chung, từtrước đến nay, tinh thần bất hợp tác của đồng bào Tây Nguyên thể hiện ở mặt làmthất bại kế hoạch bình định bằng quân sự hoặc chính trị của kẻ thù. Tinh thầnbất hợp tác còn thể hiện ở mặt phá tan âm mưu nô dịch kinh tế và văn hóa củachúng: đấu tranh không làm việc, không đi lính, không nộp thuế cho Mỹ và taysai, không tiếp thu văn hóa đồi trụy của giặc; hoặc cao hơn, là rào làng khángchiến, là phá “ấp chiến lược”, biến nó thành làng kháng chiến.

3. Đoàn kết với các dân tộc kháctrong công cuộc chống kẻ thù chung.

Đoàn kết dân tộc là hiện tượng phổ biến, được hìnhthành từ lâu, có những yếu tố tích cực xuất hiện từ thời xa xưa và ngày mộtphát triển. Thực tế lịch sử cho thấy, đối với dân tộc Việt cũng như các dân tộckhác như Chăm, Khơ-me…, đồng bào Tây Nguyên vẫn tiếp tục những quan hệ bìnhthường vốn đã có truyền thống; hoặc để cho các lái buôn lui tới công xã, traođổi sản vật với nhau, hoặc kết nghĩa cá nhân với cá nhân và tham gia những cuộcbạo động, khởi nghĩa của nông dân người Việt, người Lào…, hay che giấu nhữngngười thuộc dân tộc khác trốn tránh lên cao nguyên. Cho đến thời cận hiện đại,không những chủ nghĩa tư bản đã phá vỡ hàng rào dân tộc mà chỉ riêng chế độthuộc địa cũng đã làm cho những dân tộc ở Đông Dương tuy khác về văn hóa, tiếngnói, nhưng lại cùng có một mối thù chung. Không phải ngẫu nhiên mà những cuộcnổi dậy chống Pháp của đồng bào Tây Nguyên thường liên quan đến các dân tộckhác như Khơ-me (Pucômbô), Lào (Phumybum)… Do đó, thực dân Pháp đã có ý ngăntrở không cho các dân tộc khác đi lại với vùng Tây Nguyên và ngược lại.

Đối với đồng bào Việt, đồng bào các dân tộc TâyNguyên không những chỉ có quan hệ láng giềng; trong ngôn ngữ và phong tục củangười Việt có những nét chứng tỏ rằng hai bên nếu không phải cùng chung tổ tiênthì ít ra cũng có sự giao lưu văn hóa mật thiết từ thời cổ đại. Và tình đoànkết giữa hai dân tộc cùng chiến đấu chống kẻ thù áp bức được nảy sinh từ thờitrung đại. Khi phong trào đấu tranh bùng nổ ở miền xuôi thì phong trào đó lạithường ảnh hưởng đến miền ngược, và dân tộc thiểu số ở miền ngược đến lượt mìnhhoặc vùng dậy hưởng ứng, hoặc có bộ phận tham gia vào khởi nghĩa miền xuôi,đồng bào Tây Nguyên đã có mặt trong cuộc khởi nghĩa của nông dân Tây Sơn năm1771. Trong thời kỳ thực dân Pháp xâm lược Việt Nam, đồng bào các dân tộc TâyNguyên ít khi thiếu trong tổ chức kháng chiến chống Pháp do người Việt ở miềnNam Trung bộ hay Nam bộ lãnh đạo, chẳng hạn như cuộc khởi nghĩa của TrươngQuyền phối hợp với nhà sư Khơ-me năm 1864, hay phong trào Cần Vương do Mai XuânThưởng đứng đầu…Sự đoàn kết của dân tộc Tây Nguyên với dân tộc chủ thể cũng nhưvới các dân tộc thiểu số khác để chiến đấu chống kẻ thù chung càng có quy môrộng hơn và mật thiết hơn nhiều từ lúc giai cấp công nhân nắm quyền lãnh đạocách mạng ở Việt Nam. Đồng bào dân tộc Tây Nguyên ngày càng nhận thấy chỉ cóquây quần dưới một đảng mác xít, sát cánh với đồng bào Việt mới thực sự giảiphóng mình khỏi mọi ách áp bức, đem lại cuộc sống tự do, bình đẳng, dân chủ vớicác dân tộc anh em, thực sự xây dựng một xã hội tiến bộ và giàu mạnh. Mặc chothực dân Pháp và đế quốc Mỹ cố tình chia rẽ, đồng bào Tây Nguyên trước sau vẫnmột lòng một dạ với cách mạng; truyền thống theo Đảng, theo cách mạng ngày càngđược củng cố trong thời kỳ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay.